बिर्तामोड । झापाको कचनकवलमा छ वटा ईंटाभट्टाले वर्षको छ महिना निरन्तर धुँवाको मुस्लो फाल्ने गर्नाले स्थानीयवासीले सास्ती व्यहोरिरहेका छन् । निरन्तरको धुँवाले त्यसक्षेत्रको वातावरण विशाक्त भएको छ । जसका कारण स्थानीय जनतामा स्वासप्रस्वासजन्य रोग देखापर्न थालेको छ । भट्टाको चिम्नीबाट उड्ने धुँवा र खरानीमिश्रित धुलोको कारण त्यस क्षेत्रको वातावरण प्रायः धुम्मिएको र गुम्सिएको हुन्छ । स्थानीय कृषकको खेतवारीमा खरानीको पत्र बस्नाले बालीनालीको उत्पादनमा समेत नकारात्मक असर परेको छ ।
नेपालमा ईंटाभट्टा उद्योगले दीर्घकालीन आर्थिक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । तर, यस उद्योगले उत्पादन गर्ने धुँवा र धुलोले मानव स्वास्थ्य र कृषिउपज तथा वातावरणमा समेत गम्भीर नकारात्मक प्रभाव पार्ने गरेको छ ।
ईंटाभट्टाबाट निस्कने धुँवा र धुलोमा विभिन्न हानिकारक रसायनहरू हुन्छन्, जसले मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या निम्त्याउन सक्छ ।
स्थानीयवासिन्दा सुक्साना मियानीले आफूहरूको बच्चालाई स्वासप्रस्वासमा समस्या परेको सुनाइन् । तेह्र वर्षीया आयसा खातुनले भट्टाको धुवाको कारणले आफू बिरामी परेको बताइन् । उनको भर्खरै छातीको अपरेशन गरिएको छ । डाक्टरले धुँवाधुलोबाट बच्ने सल्लाह दिएका छन् तर यसबाट बच्ने उपाय नभएको गुनासो उनको छ । त्यसैगरि भट्टाको धुलो बालीनाली बसेपछि बालीनाली हुर्कनै नसक्ने समस्या स्थानीय कृषकले सुनाए ।
धुँवा–धुँलोले स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभाव :
श्वसन प्रणालीका समस्या : ईंटाभट्टाबाट निस्कने धुँवामा ए २.५ र ए १० कणहरूको उच्च मात्रा हुन्छ । यी कणहरूले श्वसन तंत्रमा गम्भीर असर पार्न सक्छ । धुँवामा यी कणहरूको उपस्थितिले अस्थमा, ब्रोंकाइटिस, र अन्य श्वसन रोगहरू निम्त्याउन सक्छ ।
आँखाको समस्या :
धुलो र धुँवाले आँखामा जलन, चिलाउने र अन्य समस्याहरू ल्याउन सक्छ । विशेष गरी बालबालिका र वृद्ध व्यक्तिहरूलाई यसले गम्भीर असर पार्न सक्छ, जसले दृष्टि समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।
छालाका समस्या :
धुलो र हानिकारक रसायनहरूले छालामा एलर्जी र अन्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ । यसले छालामा चिलाउने, खाल्टे र छालाको अन्य स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न गर्न सक्छ ।
मस्तिष्कको स्वास्थ्यमा असर :
केही अध्ययनहरूले धुँवामा पाइने हानिकारक रसायनहरूले मानसिक स्वास्थ्यमा पनि असर पार्न सक्छ । यसले चिन्ता, डिप्रेशन, र अन्य मानसिक समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।
हृदय रोग :
धुँवामा उपस्थित हानिकारक पदार्थहरूले हृदयको स्वास्थ्यमा पनि असर पार्न सक्छ । यसले हृदयाघात र अन्य हृदय रोगहरूको जोखिम बढाउँछ ।
कृषिउपजमा प्रभाव
माटोको गुणस्तरमा कमी : धुलो र धुँवाले कृषिमिट्टीमा हानिकारक रसायनहरूको मात्रा बढाउँछ । यसले मिट्टीको उर्वरता घटाउँछ र फसलको उत्पादनमा कमी आउने सम्भावना बढाउँछ । जब मिट्टीमा हानिकारक रसायनहरूको मात्रा बढ्छ, तब यसले फसलको वृद्धि र विकासमा असर पार्छ ।
पानीको स्रोतमा प्रदूषण : ईंटाभट्टाबाट निस्कने धुँवा र धुलोले पानीका स्रोतहरूमा प्रदूषण ल्याउँछ । यसले कृषिमा प्रयोग गरिने पानीको गुणस्तरमा कमी ल्याउँछ, जसले फसलको उत्पादनमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ । जब पानीमा हानिकारक रसायनहरू हुन्छन्, तब यसले फसलहरूको स्वास्थ्यमा असर पार्न सक्छ ।
फसलमा हानिकारक रसायनहरूको संचार : जब धुँवा र धुलो कृषिमा प्रयोग गरिने रासायनिक मल र कीटनाशकसँग मिसिन्छ, तब यसले फसलमा हानिकारक रसायनहरूको मात्रा बढाउँछ । यसले मानव स्वास्थ्य र वातावरणमा गम्भीर असर पार्न सक्छ ।
वातावरणीय परिवर्तन : ईंटाभट्टाबाट निस्कने धुँवा वातावरणीय तापमानमा वृद्धि गर्न सक्छ, जसले जलवायु परिवर्तनको समस्या झन् गम्भीर बनाउँछ । यसले दिगो कृषि विकासमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ, विशेष गरी अद्यावधिक जलवायु परिवर्तनका कारण ।
फसलको उत्पादनमा कमी : धुँवा र धुलोको असरले फसलको उत्पादनमा कमी आउन सक्छ । यसले खाद्य सुरक्षा र कृषिको दीगो विकासमा गम्भीर समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।
समाधानका उपाय :
ईंटाभट्टाको धुँवा र धुलो नियन्त्रण गर्नै नसकिने भन्ने होइन, यसका लागि विभिन्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ ।
कानूनी नियमहरू लागू गर्नु : सरकारले ईंटाभट्टा उद्योगका लागि कडाइका साथ वातावरणीय नियम र मापदण्डहरू बनाउनुपर्छ । यसमा धुँवा र धुलोको उत्सर्जनको सीमा निर्धारण गर्ने र उल्लंघन गरेमा कडा सजायको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
प्रविधिको सुधार : आधुनिक र वातावरणमैत्री प्रविधिहरूको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । यसमा धुँवा नियन्त्रण गर्ने उपकरणहरू जस्तै फिल्टर र स्क्रबरको प्रयोग गर्नु आवश्यक छ ।
आर्थिक प्रोत्साहन : वातावरणमैत्री प्रविधि अपनाउने ईंटाभट्टा उद्योगलाई आर्थिक प्रोत्साहन र अनुदान दिनुपर्छ भने ईंटाभट्टाहरूले पनि स्थानीयवासीको नियमित निःशूल्क स्वाथ्यउपचारको व्यवस्था मिलाउनुपर्छ ।
जनचेतना र शिक्षा कार्यक्रम : स्थानीय समुदाय र उद्योगका कामदारहरूसँग जनचेतना र शिक्षा कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । यसले धुँवाका स्वास्थ्य र वातावरणीय प्रभाव बारेमा जानकारी दिन्छ ।
अनुगमन र मूल्यांकनः नियमित रूपमा ईंटाभट्टाको धुँवा उत्सर्जनको अनुगमन गर्नुपर्छ । यसका लागि स्थानीय निकाय र पर्यावरणीय निकायहरूको सहकार्य आवश्यक छ । तर, यसविषयमा हालसम्म कुनै उजुरी र गुनासो नआएको कचनकवल गाउँ पालिकाका अध्यक्ष कालेन्द्र प्रसाद सिंह राजबंशीले बताएका छन् । यदी स्थानीयले गुनासो गरे त्यसतर्फ कार्वाही प्रक्रिया अघि बढाउने उनले बताए ।
ईंटाभट्टाको विकल्पमा कस्ता वातावरणमैत्री प्रविधिहरू छन् ?
१. इको ब्रिक (Eco Brick)
इको ब्रिकहरू पुनः प्रयोग गरिएका प्लास्टिक र अन्य सामग्रीहरूबाट बनाइन्छ। यीले पारंपरिक इंटको सट्टा प्रयोग गर्न सकिन्छ र वातावरणमा कम प्रभाव पार्छन् ।
२. सोलर कुकिंग टेक्नोलोजी
सौर्य ऊर्जा प्रयोग गरेर ईंट बनाउनको लागि सोलर कुकिंग प्रविधि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसले पारंपरिक इंटाभट्टाको तापको आवश्यकता कम गर्दछ ।
३. हाइड्रोलिक प्रिसिंग
यस प्रविधिमा पानीको दबाब प्रयोग गरेर इंटको आकार बनाइन्छ। यसले तापीय प्रक्रिया बिना नै इंट बनाउन मद्दत गर्छ, जसले धुँवा उत्पादनमा कमी ल्याउँछ।
४. फ्लाई एश ब्रिक
फ्लाई एश, जसले कोल पावर प्लान्टबाट उत्पादन हुने राख हो, इंट बनाउनको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसले पारंपरिक इंट बनाउने प्रक्रियामा रहेका हानिकारक प्रभावलाई कम गर्छ ।
५. रैम्ड अर्थ (Rammed Earth)
यो प्रविधिमा माटो र अन्य प्राकृतिक सामग्रीहरूलाई कम्प्याक्ट गरेर निर्माण गरिन्छ । यसले कम ऊर्जा प्रयोग गर्छ र प्राकृतिक सौन्दर्यमा योगदान पुर्याउँछ ।
६. ग्रीन कन्स्ट्रक्शन मेटेरियल्स
बायोमास, पुनः प्रयोग गरिएका सामग्रीहरू, र अन्य दिगो स्रोतहरूको प्रयोग गरेर इंटको निर्माण गर्न सकिन्छ।
७. दिगो ढाँचा (Sustainable Architecture)
भवनको डिजाइनमा दिगो सामग्रीहरूको प्रयोग र ऊर्जा बचत प्रविधिहरूको समावेश गर्दा पारंपरिक इंटको आवश्यकता घटाउन सकिन्छ ।
८. ईंटको विकल्पमा बायोफिल्टर्स
बायोफिल्टरहरू प्राकृतिक प्रक्रियाहरू प्रयोग गरेर प्रदूषण नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छन् र यसले ईंटाभट्टाको प्रयोगलाई कम गर्न सक्छ ।
यी प्रविधिहरूको प्रयोगले वातावरणीय प्रभावलाई कम गर्न मद्दत पुर्याउँछ र दिगो विकासको दिशामा महत्वपूर्ण कदम हो। सरकार र उद्योगले यी प्रविधिहरूलाई अपनाउन प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।
